بخش تاریخ ادبیات

1- مولوی: مولانا جلال الدین بلخی مشهور به مولوی شاعر و عارف بزرگ ایران در قرن هفتم هجری ششم ربیع الاول سال 604 ه.ق در شهر بلخ زاده شد (که البته کشور ترکیه او را از شاعران ترکیه قلمداد می کند) و بیش از پنج سال در بلخ نماند و راهی قونیه شد. و در آنجا با شمس تبریزی آشنا شد بعد از شمس با صلاح الدین زرکوب آشنا گشت و سپس حسام الدین چلبی جای زرکوب را برای مولانا پر کرد و مولانا مثنوی معنوی را به خواهش حسام الدین چلبی سرود. وی مثنوی را در شش دفتر و در طی چهارده سال سرود. در مثنوی معنوی مولانا بیست و شش هزار بیت موجود است. مولانا در سال 672 ه.ق. در قونیه چشم از جهان خاکی بست. در شهر قونیه بر سر تربت او بنایی ساختند که به « قُبة الخضرا » یعنی مناره سبز شهرت دارد.

  از آثار منظوم او دو کتاب گران قدر « مثنوی معنوی » و « دیوان شمس » را می توان نام برد. از آثار دیگر مولوی می توان به « مجالس سبعه » و « مکاتیب » اشاره کرد.

« فیه مافیه » از آثار منثور و معروف مولوی است که در بردارنده ی سخنانی است که او در مجلس خویش می گفته و مریدان می نوشتند.                                        

2- سعدی شیرازی: شاعر بزرگ ایران در قرن هفتم  است که در شیراز به دنیا آمد. دو کتاب معروف او بوستان و گلستان است. که بوستان به نظم و گلستان به نثر و نظم نوشته شده است. سعدی در نظامیه ی بغداد درس خواند. مزار سعدی شیرازی در شهر شیراز است.

3- خواجه شمس الدین محمد: حافظ شیرازی معروف به« لسان الغیب » بزرگترین غزل سرای ایران است وی در اوایل قرن هشتم در شیراز زاده شد چون قرآن را از برداشت « حافظ » تخلص گرفت اثر ماندگار او « دیوان حافظ » است آرامگاه او در شهر شیراز می باشد.

4- حکیم ابولقاسم فردوسی: در حدود سال 329 ه. ق. در دهی به نام باژ  از ناحیه ی طابران توس دیده به جهان گشود کار بزرگ او سرودن شاهنامه بوده است. شاهنامه را به سه بخش اساطیری (از پادشاهی کیومرث تا ظهور فریدون)، پهلوانی (از قیام کاوه آهنگر تا کشته شدن رستم) و تاریخی (از اواخر عهد کیانیان تا مرگ یزدگرد) تقسیم کرده اند.

5- ابو عبدالله جعفر بن محمد رودکی: شاعر بزرگ آغاز قرن چهارم هجری، از شاعران عصر سامانی است وی در فنون مختلف شعر و تشبیهات زیبای وصف طبیعت استاد بود و به سبک خراسانی و ترکستانی شعر می سرود. رودکی را پدر شعر فارسی دانسته اند. مهمترین اثر رودکی « کلیه و دمنه ی » منظوم است. که چند بیتی از آن باقی مانده است. همچنین مثنوی        « سندباد نامه » را به وی نسبت داده اند.

6- خواجه عبدلله انصاری: خواجه عبدالله انصاری معروف به پیر هرات در قرن پنجم هجری در هرات به دنیا آمد. وی به زبان فارسی و عربی شعر سروده است و از پیشگامان نثر مسجع است از تألیفات او می توان « مناجات نامه » را نام برد که به نثر نوشته شده است.

7- بابا طاهر عریانی همدانی: از شاعران و عارفان اواسط قرن پنجم که به دلیل سرودن دو بیتی های شور انگیز به زبان ساده ی لُری شهرت بسیار یافت. آرامگاه این قلندر ترانه سرا در همدان است.

8- فخرالدین اسعد گرگانی: از شاعران داستان سرای قرن پنجم هجری است. تنها اثر او منظومه ی غنایی « ویس و رامین » بازمانده ی یک داستان کهن و عاشقانه ی ایرانی است.

9- مسعود سعد سلمان: قصیده سرای توانا (515 – 440 ق) بیشتر عمر خود را در سرزمین های هند به سر برد. ابتدا در دستگاه غزنویان عزت و مقامی یافت. اما به سعایت بدخواهان گرفتار شد و مدت هفت سال در قلعه های « دهک » و « سو » و سه سال در قلعه ی « نای » و هشت سال در قلعه ی « مرنج » در زندان به سر برد. در سال های اسارت قصاید بسیاری سرود که به    « حسبیه » (حسبیات) معروف است.

10-  سنایی: سنایی از شاعران بزرگ قرن ششم و صاحب آثاری چون « حدیقۀ الحقیقه »، « سیر العباد الی المعاد » و « کارنامه بلخ » است. سنایی نخستین کسی است که افکار  و اصلاحات عرفانی را با مضامین عاشقانه در هم آمیخته است و مسائل و موضوعات اجتماعی را به طور گسترده در شعر خویش مطرح کرده است.

11- عطاّر نیشاپوری: شاعر و عارف معروف ایرانی در قرن ششم و آغاز قرن هفتم از آثار او می توان به (« تذکرة الاولیا » به نثر)، (« مختارنامه » به شعر)، « مصیبت نامه »، « منطق الطیر » و « الهی نامه » اشاره کرد.

12- نظامی گنجه ای: شاعر قرن ششم و اوایل قرن هفتم ه. ق معروفترین سراینده ی داستان های بزمی در ادب پارسی است خمسه یا پنج گنج او « مخزن الأسرار »، « خسرو و شیرین »،     « لیلی و مجنون »، « هفت پیکر » و « اسکند نامه » از آثار برجسته اوست.

13- خاقانی شروانی: از شاعران برجسته ی قرن ششم ملقب به « حَسان عجم » در سرودن قصاید شکوهمند و استوار شهرت دارد.

14- ضیاء الدین نَخَشبی از نویسندگان و پارسی گویان هند و مُرید شیخ نظام الدین اولیاست. « سلک السلوک » و « طوطی نامه » از آثار اوست. وی به سال 750 هجری قمری در دهلی وفات یافت.

15- عزیز الدین نَسَفی: عارف و نویسنده ی قرن هفتم که از مردم نَسَف خوارزم بود. مهم ترین اثر او « انسان کامل »در بیان شریعت و طریقت و حقیقت و سیر و سلوک عارفانه است. اثر دیگر وی « کشف الحقایق » به نثری فصیح نوشته شده است.

16- امیر حسینی سادات هروی: از عارفان و بزرگان قرن هفتم و هشتم است. شیخ محمود شبستری مثنوی گلشن راز را در پاسخ به هفده پرسش منظوم امیر حسینی هروی سروده است.

17- عبد الرحمن جامی: نور الدین عبدالرحمان جامی، شاعر و نویسنده ی معروف ایرانی در سال 817 ه.ق در خرجردِ جام به دنیا آمد به سبب تولد در جام و هم به حکم ارادتی که به شیخ الاسلام احمد جامی داشت در شعر « جامی » تخلص کرده است. جامی را به علت آنکه بعد از وی شاعر بزرگ نیامده است « خاتم الشعرا » نام داده اند. آثار منظوم او عبارتنداز: (« هفت اورنگ» به تقلید خمسه ی نظامی با نام های: « سلسله الذهب »، « سلامان و ابسال »، « تحفته الاحرار »، « سبحه الابرار»، « یوسف و زلیخا »، « لیلی و مجنون » و « خرد نامه ی اسکندری »). بعضی از آثار نثر او عبارتند از: « نقد النصوص »، « نفحات الانس »، « لوایح و لوامع » و            « بهارستان ».

18- ناصر خسرو قبادیانی: ناصر خسرو قبادیانی حکیم و شاعر مشهور ایرانی است که در حدود چهل سالگی بر اثر خوابی از غفلت بیدار شد و سفری هفت ساله را آغاز کرد سفرنامه ناصر خسرو شرح مسافرتهای او به سرزمین های اسلامی است. از آثار او می توان به « دیوان اشعار »، « سفرنامه »، « سعادت نامه »، « روشنایی نامه »، « زادلمسافرین »، « جامع الحکمتین »،   « گشایش و رهایش »، « وجه دین » و « خوان اخوان » اشاره کرد.

19- نظام الدّین عبدالله عبید زاکانی: شاعر و نویسنده ی طنز پرداز قرن هشتم هجری. وی اصلاً از مردم قزوین بود. آثار معروف او عبارتند از: « رساله ی دلگشا »، « اخلاق الاشراف » و    « موش و گربه ».

20- هاتف اصفهانی: سید احمد هاتف اصفهانی شاعر معروف قرن دوازدهم، وی به خاطر ترجیع بند عرفانی خود شهرت فراوان کسب کرده است.

21- میرزا ابو طالب کلیم: معروف به کلیم کاشانی از شعرای مشهور سبک اصفهانی یا هندی است. کلیم را به سبب ابداع معانی دل نشین « خلاق المعانی ثانی » لقب داده اند.

22- محمد حسین خان صنیع الدوله: که بعد ها به اعتماد السلطنه معروف و ملقب شد. از مقربان دربار ناصرالدین شاه قاجار و وزیر انطباعات (چاپ) او بود.

از جمله آثار او عبارتند از: « مرآة البلدان »، « مطلع الشمس »، « المآثر و الآثار » و « تاریخ منتظم ناصری » اشاره کرد.

23- میرزا عباس فروغی بسطامی: از شاعران عصر قاجار، هنر فروغی در غزل سرایی و سرمشق کار او غزل های سعدی و حافظ است. وی ابتدا تخلص « مسکین » داشت و بعدها تخلص « فروغی » را برای خود برگزید.

24- علامه علی اکبر دهخدا: دهخدا به سال 1258 ه.ش. در تهران متولد شد در مدرسه علوم سیاسی به تحصیل ادامه داد در انقلاب مشروطه به جمع آزادی خواهان پیوست، و در انتشار روزنامه « صور اسرافیل » به یاری دوستش میرزا جهانگیرخان مدیر صور اسرافیل برخاست. بزرگترین فرهنگ لغت فارسی را گردآوری کرد. دهخدا مقالات انتقادی – سیاسی خود را به طنز و با نثری ساده با نام « چرند وپرند » نوشت. و به سال 1334 در تهران در گذشت.

25- محمد تقی بهار ( ملک الشعرا): شاعر ، نویسنده و روزنامه نگار در سال 1266 ه.ش در مشهد به دنیا آمد. از طرفداران مشروطه و آزادی بود. در خراسان به چاپ « روزنامة خراسان » پرداخت و سپس به انتشار « روزنامة نوبهار » دست زد. به علت آوردن جملات تند علیه روسها این روزنامه توقیف شد. بهار روزنامه یی دیگر به نام « تازه بهار » منتشر کرد. این روزنامه نیز توقیف شد و بهار به تهران تبعید شد. در دوره چهارم به نمایندگی مجلس برگزیده شد مدتی به وزارت فرهنگ رسید و در سال 1328 برای معالجه به سویس رفت و پس از بازگشت در اردیبهشت 1330 در گذشت. مهمترین اثر او « سبک شناسی » است. « دیوان اشعار »، « تصحیح محمل التواریخ و القصص »، « تصحیح تاریخ سیستان»، « تاریخ احزاب » و « مجله دانشکده » از دیگر آثار اوست.

26- محمد جمال زاده: محمد علی جمال زاده در سال 1274ه.ش. در اصفهان به دنیا آمد در هفت سالگی برای تحصیل به بیروت رفت و سپس رهسپار پاریس شد او نخستین مجموعه داستانهای ایرانی را تحت عنوان « یکی بود یکی نبود » در سال 1300منتشر کرد. جمال زاده را آغازگر سبک واقع گرایی در نثر معاصر فارسی  و پدر داستان نویسی دانسته اند. جمال زاده به سال 1376 در ژنو چهره در نقاب خاک کشید.

آثار جمال زاده عبارتند از : « دارلمجانین » ، « سرو ته یک کرباس »، « تلخ و شیرین» « هفت کشور »، « شور آباد »، « راه آب نامه »، « قصه های کوتاه برای بچه های ریش دار»و « قصه ما به سر رسید».

27- علی اسفندیاری: مشهور به نیمایوشیج در سال 1275 ه. در دهکده یوش از توابع مازندران به دنیا آمد و در سال 1338 درگذشت. نیمایوشیج در سال 1301 با انتشار شعر « افسانه» شعر نو را آغاز کرد. « ای شب »، « قصه های رنگ پریده »، « خانواده ی یک سرباز » و « عزاب » از آثار اوست.

28- محمد پرویز گنابادی: در سال 1282 در کاخک گناباد به دنیا آمد از آثار او می توان به « راهنمای مطالعه »، « پرورش اراده »، « اندیشه ها »، « شیوة نگارش »، « فن مناظره » و غیره اشاره کرد. گنابادی ترجمه های دارد که عبارتند از: « مقدمة ابن خلدون »، « روح تربیت از گوستاولویون » و « گزیده مشترک یاقوت حموی ».

29- مجتبی مینوی: پژوهشگر بزرگ در سال 1284 شمسی در تهران به دنیا آمد، تحصیلات ابتدایی را در تهران و سامرا گذرانید، متوسطه را در دارالفنون و تحصیلات عالی را در کینگز کالج لندن و مدرسة مطالعات آسیایی و آفریقایی دانشگاه لندن به پایان رسانده است.

تهیة فهرست نسخ خطی فارسی کتابخانة چستر بیتی ( در دوبلین- ایرلند ) از خدمات مهم او در خارج از کشور است.

ریاست کتابخانه ملی، ریاست تعلیمات عالیه وزارت فرهنگ، رایزنی فرهنگی ایران در ترکیه و مسئولیت علمی بنیاد شاهنامة فردوسی از پستهای او در دوران زندگی بوده است.

« کلیله و دمنه »، « نوروز نامة خیام »، « عیون الحکمة ابن سینا »، « سیر جلال الدین مینکبرنی »،  « وقف نامة ربع رشیدی »، « پانزده گفتار » و « دربارة احوال چند تن از ادبای اروپا » از تصحیحات دکتر مجتبی مینوی است.

30- نصرالله فلسفی: به سال 1284 شمسی در تهران به دنیا آمد تحصیلات متوسطه را در دارلفنون به پایان رسانده و در وزارت پست و تلگراف  مشغول به کار شد سپس مدتی در وزارت دادگستری و پس از آن در وزارت فرهنگ به خدمت پرداخت . بعد از تأسیس دانشگاه به استادی دانشکده ادبیات رسید. نصرالله فلسفی از اعضای پیوسته فرهنگستان بود و در سال 1360 درگذشت.

آثار او عبارتند از: « کتاب مفصل زندگی شاه عباس اول »، « تاریخ روابط سیاسی ایران و اروپا در عهد صفویه »، « دوره کامل تاریخ ایران در 5 جلد برای کلاسهای متوسطه » و « اصول تعلیم و تربیت ».

31- سید محمد حسین بهجت تبریزی: سید محمد حسین بهجت تبریزی متخلص به « شهریار » ، فرزند حاجی میر آقا خشگنابی در سال 1285 هجری شمسی در تبریز به دنیا آمده است. دورة متوسطه را در تبریز و دنبالة تحصیل را در دارالفنون تهران ادامه داد. در سال 1303 وارد مدرسة طب شد، یک سال پیش از دریافت درجة دکتری دست از تحصیل برداشت و به خراسان رفت. سپس به تبریز بازگشت و در بانک کشاورزی به کار مشغول شد. شهریار از جوانی با دیوان حافظ انس داشت. شهریار به دو زبان فارسی و ترکی اشعاری نغز دارد. « منظومه ی حیدر بابا » به ترکی از شهریار است. شهریار در سال 1367 هجری شمسی در تبریز درگذشت و در مقبره الشعرای تبریز در محلة سرخاب به خاک سپرده شد.           

32- پروین اعتصامی: از شاعران معاصر ایران در سال 1285 ه.ش در تبریز متولد شد. در کودکی به تهران آمد و تحصیلات متوسطه را در تهران به پایان رسانید. و در سن 35 سالگی در سال 1320 به بیماری حصبه مبتلا شد و در همان سال در تهران درگذشت، و در قم به خاک سپرده شد.

33- دکتر محمد معین: در سال 1289 هجری شمسی در رشت به دنیا آمد. وی در سال 1321 به اخذ درجة دکتری در ادبیات فارسی نایل آمد. او اولین دکتر ادبیات فارسی در ایران است. وی با علامه دهخدا در تألیف لغت نامه به همکاری پرداخت. و سرانجام در سال 1345 دچار سکتة مغزی شد و پس از چهار سال و نیم بیهوشی بالاخره در 13 تیر ماه 1350 وفات یافت.

آثار دکتر محمد معین عبارتند از: « فرهنگ 6 جلدی معین »، « تصحیح حافظ شیرین سخن در 2 جلد »، « ترجمه کتاب تاریخ ایران از  گیرشمن » و غیره.

34- دکتر پرویز ناتل خانلری: در اسفندماه 1292 شمسی در تهران به دنیا آمد در سال 1322 به انتشار مجلة « سخن » دست زد. سپس در سال 1344 بنیاد فرهنگ ایران را تأسیس کرد و در شهریور ماه سال 1364 دیده از جهان فرو بست.

از آثار خانلری می توان به « دختران سروان »، « چند نامه به شاعر جوان »، « تحقیق انتقادی در عروض و قافیه و چگونگی تحول اوزان غزل »، « وزن شعر فارسی » و غیره اشاره کرد.

35- سیمین دانشور: سیمین دانشور همسر جلال آل احمد در سال 1300 در شیراز متولد شد نخستین مجموعه داستان او « آتش خاموشی » در سال 1337 منتشر شد مشهورترین اثر دانشور « سو و شون » نام دارد.

36- عبدالحسین زرین کوب: مورخ و نویسنده بزرگ معاصر در سال 1301 در بروجرد به دنیا آمد از آثار او می توان به « نقد ادبی »، « با کاروان حله »، « بحر در کوزه » « سرنی »، « نه شرقی نه غربی »، « پله پله تا ملاقات خدا »، « جستجو در تصوف »، « بامداد اسلام » و « از چیزهای دیگر » نام برد.

37- دکتر محمد اسلامی ندوشن: دکتر محمد اسلامی ندوشن در سال 1304 شمسی در ندوشن نزدیک یزد به دنیا آمد از آثار مشهور او « جام جهانبین »، «آواها و ایماها »، « صفیر سیمرغ » و « روزها » را می توان نام برد.

38- دکتر محمد ابراهیم باستانی پاویزی: متولد 1304، پاویز کرمان، استاد تاریخ دانشگاه تهران، از جمله آثار معتبر و ارزشمند او می توان به « حماسه ی کویر »، « خاتون هفت قلعه »،    « اژدهای هفت سر »، « وادی هفتواد »، « هشل الهفت »، « پیغمبر دزدان »، « اقتصاد عصر صفوی» و « آسیای هفت سنگ » اشاره کرد.

39- فریدون مشیری: شاعر معاصر، متولد 1305 است از جمله آثار مشیری عبارت است از : « گناه دریا »، « تشنه ی طوفان »، « نایافته »، « ابر »، « ابرو کوچه آه باران » و « از خاموشی ».

40- هوشنگ ابتهاج: شاعر معاصر در سال 1306 در رشت متولد شد. آثار او عبارتنداز: « نخستین نغمه ها »، « سراب »، « سیاه مشق » و « شبگیر ».

 41- سهراب سپهری: در سال 1307 در کاشان به دنیا آمد وی را  از نخستین پیروان راه نیما دانسته اند. نخستین مجموعه ی شعر نیمایی او « مرگ رنگ » و مجموعه های بعد ی اش          « زندگی در خواب ها »، « آواز آفتاب »، « شرق اندوه » و « حجم سبز » است. مجموعه اشعار سپهری  با عنوان « هشت کتاب » در خرداد 1356 منتشر شد. وی در سال 1359در گذشت.

42- مهدی اخوان ثالث: شاعر معاصر در سال 1307 در مشهد دیده به جهان گشود و در شهریور سال 1369 در گذشت. مجموعه های « ارغنون »، « زمستان »، « آخر شاهنامه »، « از این اوستا »، « بهترین امید »، « عاشقانه »، « کعبود »، « بدعت ها و بدایع نیما یوشیج » و « در حیاط کوچک پاییز در زندان » از جمله آثار اوست.

ادامه مطلب در بخش دوم